Tradycja duszpasterstw akademickich (DA) sięga XIV w., kiedy w Krakowie powstał pierwszy uniwersytet. Ich rozwój nastąpił w dwudziestoleciu międzywojennym. W tym okresie pierwsze DA powstało w Warszawie. Dnia 4 stycznia 1928 r. abp Aleksander Kakowski erygował DA przy warszawskim kościele św. Anny. Kolejne powstały w Poznaniu, Wilnie, Krakowie i Lublinie. W okresie II RP ośrodki akademickie odgrywały rolę szczególną jako miejsce formacji inteligencji, przyszłej elity kulturalnej, politycznej, społecznej i ekonomicznej kraju. Rolę tym bardziej istotną ze względu na istniejący indyferentyzm religijny wśród sporej części polskich elit. W latach ‘30 XX wieku do studenckich organizacji katolickich przynależało 7% młodzieży akademickiej. W czasie II wojny światowej DA działały w konspiracji. Ich celem było objęcie posługą duszpasterską przede wszystkim studentów i pracowników wyższych uczelni.
Po wojnie pierwszy oficjalny zjazd DA odbył się w Poznaniu w 1945 r. W 1946 r. Episkopat Polski podjął decyzję, że duszpasterstwa będą funkcjonować jako odrębna instytucja kościelna. Ponadto Episkopat delegował biskupa do koordynacji działań DA w Polsce. Pierwszym koordynatorem z ramienia Episkopatu był bp Bolesław Kominek, drugim bp Stefan Wyszyński. W tamtym okresie ukształtowały się dwa nurty duszpasterstwa. Pierwszy, elitarny, do którego należały katolickie organizacje akademickie oraz ośrodki DA, często z własnym specyficznym stylem działania czy oryginalnymi formami pracy, którymi dzielono się z innymi duszpasterstwami. Drugi, masowy, adresowany do całości środowiska akademickiego, w którym dominowały działania o charakterze formacyjno-religijnym. W 1949 r. Kościół był zmuszony zawiesić działalność wszystkich organizacji katolickich, w tym DA. W 1953 r. DA wznowiły działalność. Władze partyjno-państwowe na różne sposoby próbowały utrudniać pracę DA, aby studenci nie wybierali katolickich inicjatyw, ale dołączyli do organizacji państwowych. Ponadto przez cały czas były one inwigilowane przez funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa. Polityka władz wobec DA spowodowała gromadzenie się studentów pod pozorem spotkań towarzyskich. Napływ nowych członków skłonił Episkopat do podjęcia decyzji o zinstytucjonalizowaniu powyższej organizacji. Dlatego w 1953 r. powołano do życia Komisję Krajową Duszpasterstwa Akademickiego. Zadaniem tej instytucji była koordynacja działalności duszpasterstw z różnych ośrodków akademickich oraz skupianie wszystkich duszpasterzy. Oprócz ukonstytuowania Komisji rozpoczęto wydawanie aktów, które miały systematyzować pracę różnych ośrodków. Pierwszym takim dokumentem były Wytyczne dla Duszpasterstwa Akademickiego, wydane w 1953 r. Akt wprowadzał postanowienia dotyczące pracy duszpasterskiej z młodzieżą. Stawiano na rozwój intelektualny i duchowy uczestników DA, a także ustanowiono miejsce spotkań – od tej pory był nim kościół akademicki. Jednak zapis o roli duszpasterza akademickiego pozostał niejasny, nie ujęto też roli Komisji Krajowej Duszpasterstwa Akademickiego i jej zadań. Następne lata charakteryzowały się systematycznym rozwojem i przede wszystkim nawiązaniem stosunków na szczeblu ogólnokrajowym pomiędzy różnymi ośrodkami. Wytyczne zostały uzupełnione w 1967 r. – powstał wówczas Regulamin Komisji DA, zaś w 1971 r. Statut DA.
W PRL forma działalności wielu duszpasterstw akademickich uległa pewnej modyfikacji. Oprócz formacji duchowej uczestników, kontekst historyczny spowodował zmianę charakteru spotkań. Duszpasterstwa nie były wyłącznie miejscem pogłębiania religijności, ale też miejscem swobodnej wymiany myśli i rozwoju intelektualnego. Ponieważ przychodzącym na spotkania młodym ludziom proponowano postawę inną od oficjalnie uznawanej, duszpasterstwa dla ówczesnej władzy stawały się „polityczne”.
Rok 1967 i 1968 to czasy rozkwitu DA. Marzec ’68 spowodował, że studenci, pamiętając tragiczne dla nich wydarzenia, znaleźli opiekę i pomoc pod skrzydłami Kościoła. Warto jednak zauważyć, że na ekspansję duszpasterstwa wpłynęły również rozpowszechnianie się myśli soborowej oraz wprowadzenie w 1967 r. Regulaminu Komisji Duszpasterstwa Akademickiego, który to precyzował zadania duszpasterzy i Komisji ds. DA (wyszczególniał także liczbę członków oraz zasady członkostwa), a także określał zadania: rozwój duchowy i intelektualny członków wraz z ich wychowaniem, działalność charytatywną. Ponadto precyzowano rolę biskupa-delegata, który miał kontrolować działalność Komisji ds. Duszpasterstwa Akademickiego i poszczególnych DA. Określono też przymioty duszpasterza akademickiego. Zgodnie z Wytycznymi… miał on podzielać zainteresowania osób, nad którymi sprawował opiekę duszpasterską, być osobą młodą i dobrze przygotowaną do pełnienia swojej roli.
Całością prac DA w danej diecezji zarządzało kolegium z diecezjalnym duszpasterzem akademickim na czele. Zasiadali w nim także pozostali opiekunowie DA z danej jednostki administracyjnej Kościoła. W latach siedemdziesiątych DA zapewniało różnorodne zajęcia, m.in. codzienne msze św., pielgrzymki, opiekę nad ubogimi studentami bądź z różnymi problemami, a także dyskusje, prelekcje, wykłady na aktualne problemy społeczne i dotyczące spraw naukowo-kulturalnych, spotkania z innowiercami czy ze znanymi lub interesującymi osobami, przyczyniając się w ten sposób do rozwoju ekumenizmu. Jednak podstawowym zadaniem DA była formacja przyszłych elit intelektualnych. Ponadto często przy ośrodkach duszpasterskich funkcjonowały biblioteki z dobrze wyposażonym księgozbiorem oraz prowadzona była działalność charytatywna. Były to także lata wprowadzenia w życie Statutu Duszpasterstwa Akademickiego (1971 r.), który ostatecznie określał zadania i rolę DA, aż do przełomu 1989 r. Według tego dokumentu podlegały one pod Komisję ds. Duszpasterstwa Akademickiego, a w poszczególnych ośrodkach ich praca miała być kontrolowana przez duszpasterzy akademickich. Główna rola zaś przypadała diecezjalnemu duszpasterzowi akademickiemu. Najważniejszym miejscem był kościół akademicki, choć była możliwość odbywania spotkań w pozostałych świątyniach, jeżeli miasto było dużym skupiskiem studentów i pracowników naukowych. Określono także rolę lokalnego ordynariusza, którego zadaniem było zapewnienie kościoła dla DA. Statut faktycznie był zbiorem uprzednio ogłoszonych dokumentów dotyczących Duszpasterstwa Akademickiego i uporządkował je.
Po podpisaniu przez Państwo i Kościół umowy w dniu 17 maja 1989 r. sytuacja prawna Kościoła po raz pierwszy od 1945 r. uległa zasadniczej zmianie. Nastał ponownie normalny okres dla istnienia i działania Kościoła. Dla DA oznaczało to również normalizację istnienia i działania, a przede wszystkim powrót w mury wyższych uczelni. W 1996 r. Konferencja Episkopatu Polski podjęła reformę i dostosowanie swego statutu do nowych czasów. Reorganizacja struktur spowodowała likwidację Komisji Episkopatu ds. Duszpasterstwa Akademickiego. Po rozwiązaniu tej komisji duszpasterze diecezjalni kontynuowali swoje spotkania w ramach struktury nieformalnej nazwanej Ogólnopolskim Kolegium Duszpasterzy Akademickich. Kompetencje dotyczące działalności DA otrzymała Komisja Wychowania Katolickiego powołana przez Episkopat. Dnia 28 listopada 2002 r. mianowano Delegata Konferencji Episkopatu Polski ds. Duszpasterstwa Akademickiego. W 2005 r. Episkopat zatwierdził Statut Ogólnopolskiego Kolegium Duszpasterzy Akademickich.
Obecnie w Polsce działa ok. 80 DA, w których posługuje ok. 150 duszpasterzy akademickich. Funkcjonują nie tylko w dużych miastach, ale również w mniejszych, wokół mniejszych ośrodków akademickich. Obecne są one we wszystkich polskich diecezjach, z wyjątkiem sześciu mniejszych, w których faktycznie brak jest znaczniejszych wyższych uczelni. DA prowadzone są przez księży diecezjalnych, zakonników a także siostry zakonne. W niektórych ośrodkach do pracy z młodymi angażują się też osoby świeckie. Duszpasterstwa mogą mieć charakter diecezjalny. Mogą być związane z domami zakonnymi lub innymi ośrodkami życia religijnego. Mogą działać przy parafiach ale też przy rozmaitych bursach czy akademikach. Trzon DA w Polsce stanowią ośrodki z bardzo długą historią, sięgającą nawet czasów przedwojennych. W zależności od ośrodka DA gromadzą od kilkudziesięciu do kilkuset studentów.
Powyższy tekst powstał na podstawie następujących publikacji:
- M. Czerska, Duszpasterstwa akademickie – czym są i jak działają?, 15 listopada 2021, https://www.ekai.pl/duszpasterstwa-akademickie/ (29.12.2024).
- M. Grubka, Duszpasterstwo akademickie wobec rozwoju szkolnictwa wyższego w Polsce po przełomie 1989 roku, „Teologia praktyczna” 2009, t. 10, s. 95-108.
- K. Macała, Z troski o dusze studentów: duszpasterstwo akademickie w Polsce do 1989 r., w: P. Prufer, Duszpasterstwo akademickie wędką pastoralną i ulem formacyjnym, Zielona Góra 2010, s. 211-219.
- M. Marcinkiewicz, „Oaza wolności”. Duszpasterstwa akademickie w latach siedemdziesiątych XX w., IPN, Szczecin 2016.
- M. Tunak, Duszpasterstwo młodzieży i studentów w czasach Polski Ludowej, https://historia.org.pl/2018/05/29/duszpasterstwo-
mlodziezy-i-studentow-w-czasach-polski-ludowej/ (29.12.2024).
